ورشکستگی در کمین آب

پديده كم آبي در ايران تا حدي رسيده كه به گفته برخي از كارشناسان به مرز بحران نزديك مي شود. هرچند برخي ديگر از كارشناسان اين حوزه، معتقدند تكرار واژه «بحران» براي اين موضوع، حساسيت ها نسبت به اين فاجعه كه ايران را در معرض تهديد جدي قرار داده، از بين خواهد برد.
پدیده کم آبی در ایران تا حدی رسیده که به گفته برخی از کارشناسان به مرز بحران نزدیک می شود. هرچند برخی دیگر از کارشناسان این حوزه، معتقدند تکرار واژه «بحران» برای این موضوع، حساسیت ها نسبت به این فاجعه که ایران را در معرض تهدید جدی قرار داده، از بین خواهد برد. در راستای اهمیت این موضوع، اهالی دانشگاه های مختلف کشور در فرهنگستان علوم گردهم آمدند تا به بررسی و تبیین این موضوع بپردازند.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی آب ایران، به نقل از روزنامه شرق، در همایش دوروزه «علل و راهکارهای مقابله با بحران کمی و کیفی آب کشور» تاکید شد ضرورت دارد اطلاعات علمی در حوزه بحران آب به دولت و مجلس گوشزد شود. چکیده ای از سخنرانی های روز اول این همایش در پی می آید.
دولت و مجلس در زمینه بحران آب توجیه شوند
محمد شاهدی، معاون پژوهشی علوم محض و کاربردی فرهنگستان علوم و دبیر همایش
بحران آب به گونه ای است که می تواند در آینده هم از نظر مسائل اجتماعی و اقتصادی و سلامت اثرگذار باشد. اهمیت این موضوع از موضوعات روزمره ای که به آن پرداخته می شود بیشتر است اما در عمل کاری انجام نشده است. اصلی ترین کسانی که باید به موضوع بحران آب بپردازند در گام اول اندیشمندان و صاحب نظران هستند. دانشگاهیان باید موضوع آب را در اولویت کارهای خود بدانند؛ زمانی دولت کاری را دقیق اجرا می کند که عمق قضیه را درک کند و دانشمندان و دانشگاهیان می توانند دولت را متوجه این مشکل کنند. نمایندگان مجلس باید از نظر موضوع بحران کمی و کیفی آب کشور توجیه شوند؛ در زمانی کوتاه و سریع مشکلات کم آبی و تغییر اقلیم رفع نمی شود و دولت ها نمی توانند در این حوزه به سرعت عمل کرده و خرابی ها را ترمیم کنند. دولت ها با آگاهی مردم و روشن شدن عمق قضیه فعال می شوند. در سال های گذشته از منابع آب زیاد برداشت کرده ایم و امروز منابع آب زیرزمینی در حال تخریب است که فرونشست دشت ها به این دلیل است.
توقع از دولت برای رفع بحران آب بی جا نیست
رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم
اکنون در شرایط حداقل آب قرار گرفته ایم و باید برای داشتن حداقل آب فکر کنیم. پیشنهادهایی مطرح است که یک سازمان واحد، نظارت بر کار آب را بر عهده بگیرد. مسئله آب یک مسئله علمی است؛ اما موضوع آب یک مسئله علمی-تخصصی نیست. مشکل آب، مسئله تازه ای نیست؛ اما به تازگی این مشکل به بحران تبدیل شده؛ کار مهم دانشمندان این است که باید مسئله را به درستی مطرح کنند. داریوش شاه در دوهزارو۵٠٠ سال پیش ادعا کرد که نباید مشکل بی آبی و دروغ داشته باشیم؛ اما هر دو تشدید شده و مشکل دروغ در کشور بحرانی شده، ضمن اینکه مشکل آب نه تنها در دنیا بحرانی است، بلکه ما همیشه با این مشکل در کشور مواجه بوده ایم. آب به زندگی ما پیوسته است و فقط مسئله دانشمندان نیست، بلکه مسئله همه مردم و اساسی ترین مسئله زندگی همه مردم است. معمولاما توقع داریم دولت همه مسائل را حل کند. دانشمندان هم همین توقع را دارند و به همین دلیل پیشنهادها را به دولت ارائه می کنند. البته این توقع بی جا نیست و دولت در حل مسائل باید پیشگام باشد؛ اما دولت برای حل مسائل بدون کمک مردم هیچ کاری نمی تواند بکند و کاری از دستش برنمی آید. هنوز برای ما آب مسئله است، مشکل آب به حدی نرسیده که رو به قبله باشیم و چاره ای نداشته باشیم، بلکه برای حل مسئله آب امیدواریم راه حل هایی بیابیم.
با ورشکستگی آب روبه رو هستیم
کاوه مدنی، عضو هیات علمی مرکز سیاست محیط زیست امپریال کالج لندن
داده های ماهواره ای نشان می دهد خشک سالی، عامل بروز بحران دریاچه ارومیه نیست و این مشکل محصول دست بشر است. بحران پدیده ای است که بدون آنکه بدانیم کی و کجا رخ می دهد، عملیاتی می شود، حدی و موقتی است و واکنش سریع می طلبد. چیزی که ١۶ سال طول کشیده و ادامه دارد (کم آبی) بحران نیست و اگر از حد بگذرد و نتوانیم آن را درست مدیریت کنیم، فاجعه و شکست سیستمی محسوب می شود. بحران بار اجتماعی، روانی و معنایی دارد و نمی توان آن را هرجا به کار برد، اما ما در ایران به راحتی آن را به کار می بریم و تکرار آن موجب می شود حساسیت آن برای مردم از بین برود و بار معنایی خود را نداشته باشد. از دلایلی که در بحث منابع آب موثر بوده است، افزایش سریع جمعیت پس از انقلاب است؛ در کنار افزایش جمعیت سرانه موجود آب کم می شود اما از نظر سرانه موجود آب، در منطقه پس از لبنان بیشترین آب را داریم. ریشه مشکلات آب ایران خارج از حوزه استحقاقی مدیریت آب کشاورزی است درحالی که بسیاری از این مسائل به حوزه های سازمان محیط زیست، وزارت کشاورزی و وزارت نیرو تحمیل می شود. مشکل دیگر ما در کشور، کشاورزی ناکاراست. به دلیل تکیه بر اقتصاد نفتی، برنامه اقتصادی دقیقی برای کشاورزی نداریم و فقط برخوردهای پوپولیستی با موضوعی نظیر آب کشاورزی می شود. اصلاحات ارضی، مشارکت ها را از بین برد و آن را به فضای رقابتی مدرن در این عرصه تبدیل کرد؛ بخش کشاورزی باید رشد می کرد اما تحلیل رفت، چون متوجه نبودیم که آب و کشاورزی به هم وابسته اند. از راهکارهای مقابله با بحران آب ایران، صنعتی شدن است. به هرحال درآمد ریالی آب صنعت، بیشتر از آب کشاورزی است که می توان این درآمد را برای کارهای خود هزینه کرد. در کشوری که خشک است و ما اراضی را آبیاری می کنیم، سهم بالایی از آب برای کشاورزی صرف می شود. عده ای اعلام می کنند که کشاورزی باید تعطیل شود و ما نمی توانیم خودکفایی غذایی داشته باشیم در حالی که از سوی دیگر، تعطیلی کشاورزی هم منجر به حاشیه نشینی می شود. علاوه بر آن، عطش توسعه در کنار سوء مدیریت در بروز مشکل آب موثر است. ما با درآمدهای نفتی بالا، تکنولوژی زده شدیم و سنبل های غرور خود را برج میلاد، اتوبان دوطبقه صدر ، سدسازی و از این قبیل قرار دادیم. می خواستیم ثابت کنیم که می توانیم به هر جایی برسیم و البته هنوز این مکتب فکری سازه ای ادامه دارد، اما به جای سد، سراغ آب شیرین کن و انتقال آب رفتیم. درحالی که باید به کنترل مصرف بیندیشیم. در وضعیت اقتصادی تورم بالا، نمی توان به کشاورز گفت که آب از کف زمین نکشد و فکر نسل بعدی باشد. چون کشاورز امیدی به سود آینده ندارد. ما با انتقال آب، توسعه را تحریک کردیم و با توسعه، شهر تشنه تر و نیازها بیشتر شد. با خشک سالی اقتصادی – اجتماعی مواجه هستیم که این با خشک سالی هیدرولوژیکی و هواشناسی متفاوت است؛ این ورشکستگی آبی است و ما بلد نیستیم از امکانات خود خوب استفاده کنیم. قطعا هرچه آب کمتر شود، تنش ها زیادتر می شود اما با گزینه جنگ آب مخالف هستیم. باید توانمندسازی کشاورزان ما در اولویت باشد. قطعا کشاورز توانمند، فکر و عمل متفاوت دارد.
گسترش صنایع آب بَر در خشک ترین مناطق کشور
مهدی بصیری، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان
یکی از مشکلات ما در حوزه آب این است که با ذی نفعان ارتباط نداریم و برنامه ریزی های ما غیرتخصصی و از بالابه پایین است که در نتیجه منجر به موفقیت نمی شود. ما نگاه توهمی و غیرعلمی به منابع آب داریم و تصور می کنیم، آب در مسیر آبراه ها و رودها و تالاب ها هدر می رود و باید از آنها نهایت استفاده را ببریم که این یکی از علل بحران آب است. فکر می کنیم برای هرچیزی تخصص لازم است، غیر از مدیریت سرزمین و منابع آب. بنابراین دخالت های غیرکارشناسانه در امور سرزمین و به ویژه آب صورت می گیرد. عدم جامع نگری و نداشتن برنامه منسجم توسعه و رویکرد بخشی و اینکه هر وزارتخانه ای مثل کشاورزی و نیرو خودشان تصمیم می گیرند، یکی دیگر از علل بحران آب است. توسعه بیش از ظرفیت محیط یعنی فشار بر منابع و ظرفیت اکولوژیک در هیچ جای ایران رعایت نشده و نمی شود. همچنین سیاست گذاری های نادرست در زمینه توسعه صورت می گیرد که براین اساس مجلس، قانون استقلال شرکت های آب استان ها را تصویب می کند و همچنین تصویب می کند که تا سال ٨۵ هر چاه بدون مجوزی که خلاف زده شده دارای پرونده شود. حق النظاره چاه ها هم لغو می شود و وزارت نیرو به چاه های حریمی جهت کسب درآمد می پردازد. صنایع در ایران درست برخلاف همه شناخت های علمی و منطقی، در خشک ترین سرزمین ها مانند اصفهان و یزد توسعه می یابد که علاوه بر آلودگی محیط و مصرف آب به طور مستقیم جمعیت آن مناطق را افزایش می دهد. همچنین نسبت به مشارکت مردم در برنامه های مدیریت بهره برداری از آب بی توجه هستیم و ارزان بودن انرژی برای پمپاژ از چاه های عمیق و رودخانه ها نیز از عوامل دیگر بحران آب به شمار می رود.
انتقال آب از خارج خیانت به مادر طبیعت است
امین علیزاده، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد
در ۳۵ سال اخیر، غیر از استحصال آب های نیمه فسیلی فقط ۱۲۰ میلیارد مترمکعب آب از منابع فسیلی استخراج کردیم. در کشور ما آب فقط H٢O نیست، بلکه یک فلسفه، سیاست، فرهنگ، دین، مذهب، اخلاق و خرد است. اگر قرار باشد به اقدام و عمل در اقتصاد مقاومتی بیندیشیم، اول از همه مسائل، موضوع آب است که توجه به آن باید اصل فعالیت های اقتصادی و توسعه باشد. با فناوری حفر چاه، هجمه شدیدی به دشت های جنوب شرق، جنوب، شمال شرق و ایران مرکزی انجام شد و بزرگ ترین اشتباه هم این بود که آب های زیرزمینی در این دشت ها تجمع یافته اند. گروداران آب دو دسته هستند، اول اینکه منابع آنها در گرو وجود آب بود و دوم آنهایی که منافع آب در گرو آنها بود. نگاه غیرخردمندانه به آب، درآمدهای نامناسب نفتی، لحاظ نکردن دانش بومی در برنامه ها، بی توجهی به بافت سنتی کشاورزی و نگاه غلط به توسعه در بروز مشکل آب موثر بوده است. با ورود فناوری حفر چاه و توسعه سدسازی، توسعه کشاورزی افقی شد، اما عرصه جدید، از خیانت به محیط زیست که با عرصه ما هم خوان نبود، وارد کشور ما شد. مادر طبیعت، زیبا و مهربان است، اما اگر به آن خیانت شود، بسیار خشن و سخت خواهد بود. در وضعیت کنونی باید نخبگان کشاورزی از توهم خارج شوند و دنبال راه حل بومی باشند؛ انتقال آب از خارج همان خیانت به مادر طبیعت خواهد بود. وزارت نیرو سالانه مجوز هزارو ٢٠٠ کیلومتر کف شکنی صادر می کند تا چاه های عمیق، عمیق تر شوند.
در آینده خرید آب به عنوان کالایی ضروری اجباری می شود
علی درویش زاده، عضو هیات علمی دانشگاه تهران
طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، درحال حاضر یک میلیارد نفر از جمعیت جهان به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند و همین تعداد نیز از گرسنگی رنج می برند. علت این امر این است که ۴٠ درصد از زمین های زراعتی به علت بی آبی و خشک سالی نابود شده و پوشش جنگلی جهان در حال کاهش است. امروزه آب یک کالای تجارتی و استراتژیک به شمار می آید و اگر وضع به همین شکل ادامه یابد، کشورهای کم آب، به اجبار باید آب را به عنوان یک کالای ضروری خریداری کنند. بسیاری از اقلیم شناسان نشان داده اند که در ۵٠ تا ١٠٠ سال آینده در اکثر نقاط سطح زمین همانند آنچه در ١٠٠ سال گذشته اتفاق افتاده، روند گرم شدن هوا تا ۴ درجه سانتی گراد ادامه خواهد یافت؛ بنابراین اگر امروز به فکر جبران کمبود آب نباشیم با خطر خشک سالی مواجه خواهیم بود.
تامین غذای جمعیت ایران در سال ١۴٠٠ غیرممکن است
علیرضا سپاسخواه، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز
درحال حاضر از ٢،۵٧ میلیون هکتار اراضی باغی کشور فقط ١۵ درصد دیم است، این در حالی است که امکان کشت دیم تا ۴.۶ میلیون هکتار در کشور وجود دارد.٩٠ میلیاردمترمکعب منابع آب تجدیدپذیر داریم که ١٩ میلیاردمترمکعب آن زیرزمینی است. درحال حاضر ۴٢ میلیاردمترمکعب از منابع آب زیرزمینی برداشت می شود و این منابع آبی کفایت تغذیه جمعیتی کشور را ندارد. مصرف واقعی آب در کشاورزی ٧۵ میلیاردمترمکعب بوده است. جمعیت ما در سال ٩٠، ٧٧ میلیون نفر بود که اگر بخواهیم به تامین غذای این میزان جمعیت برسیم باید بهره وری آب به ١.۴ کیلوگرم بر مترمکعب برسد که هنوز به این رقم دست نیافته ایم. در سال ١۴٠٠ شمسی جمعیت کشور به ٩٠ میلیون نفر می رسد که ١١٣ میلیاردمترمکعب آب لازم داریم که با بهره وری فعلی نمی توانیم غذای این جمعیت را تامین کنیم.
دوسوم سدهای موجود در کشور خسارت بارند
احمد خاتون آبادی، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان
با اینکه خشک شدن رودخانه ها، افزایش ریزگردها و مهاجرت و حاشیه نشینی از تاثیرات منفی سدسازی در کشور است، اما ساخت بیشترین سدها در دولت های سازندگی و دولت عدالت و مهرورزی انجام شد. سدسازی به عنوان هدف توسعه و احداث سد به مثابه وسیله، دو نگرش متضاد در سدسازی اند. متاسفانه ما هر چیز بلند را به عنوان هدف خود می پنداریم. مثلابه جای آنکه برج میلاد را در ارتفاعات غرب و شمال غرب تهران بسازیم، در کم ارتفاع ترین نقطه ها می سازیم چون بلندمرتبه سازی را دوست داریم. درحال حاضر بیش از یک هزار و ٢٠٠ سد در کشور داریم. مجوز صدور حفر چاه درواقع خیانتی بود که به مردم و آیندگان شد. قانون استقلال آب در ایران نادرست بود. تامین آب و برق و بالارفتن مصرف سرانه آب دو استدلال نادرست سازمان ها در سدسازی بود که منطقی نیست. ارزیابی ضعیف اثرات زیست محیطی یا فقدان هرگونه ارزیابی اصولی تخصصی، نابودی مناطق بالادست و تبعات زیان بار اقتصادی و اجتماعی از آسیب های سدسازی در ایران است. هزارو ٣٣٠ سد در کشور وجود دارد که فقط در دولت سازندگی ۶۶ سد و در دولت احمدی نژاد ۵۴ سد ساخته شد. تا قبل از انقلاب هزینه ساخت سد ۶٠ میلیون دلار در کشور بود اما پس از انقلاب به صدمیلیون دلار رسید و بابت هر سد ۴٠ میلیون دلار به جیب کسانی رفت که نان تحریم را می خورند. کشور آمریکا اگر سدی می سازد از محل درآمد بخش خصوصی است اما ما سد را از محل بیت المال می سازیم.
افزایش ۲۱ برابری دشت های ممنوعه در ۵٠سال گذشته
بهرام ملک محمدی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران
تعداد دشت های ممنوعه از ۱۵ مورد در سال ۱۳۴۷ به ۳۱۹ مورد در سال ۱۳۹۳ رسید. همانند سایر نقاط ایران، در استان چهارمحال وبختیاری و به خصوص دشت ممنوعه خان میرزا، منابع آب زیرزمینی عمده ترین و مهم ترین منابع تامین آب آشامیدنی و کشاورزی منطقه محسوب می شوند. استفاده از آب های زیرزمینی به پنج هزارسال پیش برمی گردد و آب زیرزمینی در ایران از قدیم برای آبیاری و تامین آب شرب از طریق قنات ها و چاه ها مورد استفاده قرار می گرفته است. کشور ما به دلیل قرارداشتن در منطقه خشک، بیشتر برای تامین آب به استفاده از آب های زیرزمینی روی آورده است. مجموع رشد تعداد چاه ها در ١۵سال منتهی به سال های ٨٨ ٨٩، ۶١،٩ درصد و از نظر تخلیه ٢۵.٢ درصد بوده است. تعداد دشت های ممنوعه در سال ١٣۴٧، ١۵ مورد و در سال ١٣٨٠، ١٩٩ مورد بوده است که در سال ١٣٩٠ به ٢٩١ مورد و در سال ١٣٩٣ به ٣١٩ مورد افزایش یافته است.
اصلاح مجدد سند راهبردی تغییر اقلیم
محسن ناصری، عضو هیات علمی دانشکده عمران دانشگاه تهران
سند راهبردی تغییر اقلیم، مجددا اصلاح شده است و تا ۴٠ روز دیگر (پایان ماه آینده) به دولت برمی گردد. برنامه راهبرد ملی کلان تغییر اقلیم پنج جزء دارد که شامل آب، کشاورزی و امنیت غذایی، کاهش انتشار گازهای گلخانه ای، بهداشت و سلامت و تنوع زیستی و منابع طبیعی است. ١۴ درصد منابع انرژی کشور توسط منابع آبی تامین می شود. در سند راهبردی تغییر اقلیم، سیاست های کلی به یک یا چند راهبرد تبدیل می شود و این راهبردها سیاست های اجرائی می شوند؛ مثلادر بخش منابع طبیعی و تنوع زیستی ٢٩ سیاست اجرائی داریم که تمرکز بر توانمندسازی سیستمی در این بخش پیش بینی شده است.

منبع : آب نیوز